Nadlogiczność

Jesteśmy przekonani, że wszystko powinno się układać w jakąś logiczną całość. Im bardziej racjonalnie potrafimy uzasadnić, że z A wynika B, a z B wynika C – tym lepiej. Logiczne ścieżki myślenia uspakajają: wszystko gra, bo jest racjonalne.

Tak oczywiście jest – ale tylko do pewnego stopnia: wtedy mianowicie, gdy potrzebne jest myślenie konwergencyjne, czyli takie od A do B, z jednym poprawnym rozwiązaniem. A więc przy rozwiązywaniu problemów matematycznych, analizie statystycznej, opracowaniu modelu nowego samochodu, badania wytrzymałości mostu, itp. Znalezienie jakiejś nowej, nieznanej ścieżki wymaga już myślenia dywergencyjnego, a więc takiego, w którym możliwe są dziwne skoki i łączenie zupełnie odległych, nie powiązanych ze sobą zjawisk. Trochę przerażająca ta dywergencyjność: wygląda na jakąś promocję chaosu i nielogiczności. Z drugiej strony, Johann Wolfgang von Goethe napisał, że:

to, z czym się zgadzamy, czyni nas biernymi; sprzeczności czynią nas produktywnymi.

O co mu chodziło z tymi sprzecznościami? Może to tylko takie oderwane od życia gadanie filozofa? No dobrze, to dlaczego Jeff Bezos: przedsiębiorca, inwestor, naukowiec, najbardziej znany jako założyciel i CEO Amazona powiedział, że:

spójność myślenia nie jest szczególnie pozytywną cechą i zachęcał, by zaprzeczać samemu sobie, i by wymyślać idee, które zaprzeczają poprzednim koncepcjom.

Trudno się nam z tym pogodzić: jesteśmy wychowani w kulcie logiki i spójności myślenia. A tu współczesna nam osoba, która osiągnęła tak niebywały rozwój w swojej firmie, mówi, że spójność myślenia nie jest pozytywną cechą. Może to taki „wygłup”, na który może sobie pozwolić jeden z najbogatszych ludzi na świecie Posłuchajmy więc „zwykłego” biznesmana: jeden z debiutujących na rynku przedsiębiorców mówi, że:

dla startupów sukces może zależeć od gotowości do bycia niespójnym i do zaprzeczania samemu sobie.

Co u licha? Całe życie wbijali nam do głowy, że sprzeczności są złe, a tu – nagle – bywają zachwalane? Na jakiej zasadzie? Jak pisałem w rozdziale 2, dla przebicia kopuły potrzebna jest kreatywność, a ta – zależy od plastyczności mózgu, czyli od jego gotowości do tworzenia nowych połączeń neuronalnych. Mózg, szczególnie z wiekiem, posługuje się utartymi schematami połączeń między neuronami, a to sprzyja, ale myśleniu konwergencyjnemu. Szkodzi natomiast myśleniu dywergencyjnemu, czyli gotowości do tworzenia nowych ścieżek, zaskakujących pomysłów, nietypowych rozwiązań.

Chodzi więc o gotowość mózgu do nowych, nieznanych połączeń neuronalnych. Do tego potrzeba jakiegoś otwieracza, czegoś co zadziwi i skłoni do nowego spojrzenia, czyli do tworzenia nowych ścieżek połączeń między neuronami. Takim otwieraczem mogą być paradoksy, na przykład ten mój ulubiony o kalafiorze:

Cieszę się, że nie lubię kalafiora, bo jak bym go lubił to bym go jadł, a nie znoszę tego świństwa.

Umysł się dziwi, że jak już się polubi kalafior to broń Boże nie powinno się go jeść, bo przecież jest wstrętny.

W jednej z moich książek opisałem taką hipotetyczną sytuację, jadąc do biura widzisz przed sobą nalepkę na zderzaku samochodu:

Moje przekonania nie są do publicznej prezentacji.

Do diabła, przecież właśnie publicznie właściciel samochodu demonstruje swoje przekonanie! To sprzeczność! W biurze ciągle wraca wspomnienie tej nalepki, a także inne paradoksy. Na przykład przypominasz sobie, że Yogi Berra powiedział:

W teorii nie ma różnicy między teorią i praktyką. W praktyce jest.

czy:

Nie cieszcie się, bo nie wygralibyście, gdybyśmy was pokonali.

Te paradoksy działają jak klin w twoim poukładanym logicznie umyśle. Zbijają z utartych ścieżek myślenia i otwierają nowe perspektywy. Zaczynają się pojawiać zupełnie zwariowane pomysły – jak rozwiązać problem, nad którym głowicie się na naradzie. W dodatku przypomina ci się paradoks Samuela Goldwyna:

Nigdy nie rób przewidywań, szczególnie, jeżeli tyczą przyszłości.

Twój umysł szaleje, pomysły skaczą i rzeczywiście – pojawia się nowatorskie rozwiązanie problemu, nad którym bezskutecznie – bo konwergencyjnie – debatujecie na zebraniu. Paradoksy są więc magicznym przejściem „na drugą stronę”. Ile nowych pomysłów powstało dzięki Karlowi Popperowi, który do swojego przyjaciela napisał taki oto list:

Łaskawie odeślij do mnie tę kartkę, ale upewnij się, że zaznaczyłeś krzyżykiem pole kwadratu na końcu tego listu wtedy i tylko wtedy, gdy będziesz przekonany, że w poczcie powrotnej znajdę ten kwadrat pusty.

Zaznaczyć? Ale wtedy nie będzie pusty. Nie zaznaczyć? Ale wtedy będzie pusty i Popper chce, żeby wtedy zaznaczyć. Szaleństwo! Właśnie dzięki takim magicznym kluczom do innej rzeczywistości, czyli dzięki sprzecznościom i paradoksom jest szansa na przebicie tej kopuły.

Miał więc rację Friedrich Nietzsche, który napisał:

Jest się owocnym jedynie kosztem bycia bogatym w sprzeczności.